ასტრონომია - კოსმოსი

მეცნიერებმა აღმოაჩინეს ყველაზე შორეული ვარსკვლავი, რომელსაც ძველ ბერძენი მითოლოგიური გმირის, იკაროსის სახელი უწოდეს.  

მკვლევარებმა ორშაბათს განაცხადეს, რომ ნასას Hubble Space Telescope-ის საშუალებით დედამიწისგან 9.3 მილიარდი სინათლის წლით დაშორებული ვარსკვლავი აღმოაჩინეს, რომელიც მზეზე მილიონჯერ უფრო კაშკაშა და ორჯერ უფრო ცხელია. ახლად აღმოჩენილი ვარსკვლავი ლურჯი სუპერგიგანტი ვარსკვლავების ტიპს განეკუთვნება.

ვარსკვლავი, სულ მცირე, 100-ჯერ უფრო შორსაა, ვიდრე დღემდე აღმოჩენილი ნებისმიერი ვარსკვლავი.

იმის გამო, რომ ვარსკვლავის სინათლის დედამიწამდე მოღწევას დიდი დრო სჭირდება, მასზე დაკვირვება იმ დროში შეჭვრეტას ნიშნავს, როდესაც სამყარო დღევანდელზე სამჯერ „ახალგაზრდა“  იყო. როგორც ცნობილია, დიდი აფეთქება, რომელმაც სამყაროს დასაბამი მისცა, 13, 8 მილიარდი წლის წინ მოხდა.

ვარსკვლავი „გრავიტაციული ლინზირების“ საშუალებით აღმოაჩინეს. რას ნიშნავს ეს? თუ დამკვირვებელსა და ვარსკვლავს შორის ერთ ხაზზე შავი ხვრელი აღმოჩნდა, ვარსკვლავიდან გამოსხივებული სინათლე ხვრელის მახლობლად ფოკუსირდება ისე, როგორც ჩვეულებრივი გამადიდებელი ლინზას შემთხვევაში, ოღონდ ხვრელი სხივებს გრავიტაციით გადახრის და არ ახდენს მათ გარდატეხას, როგორც ამას აკეთებს ჩვეულებრივი ოპტიკური ლინზა.

 მოვლენას გრავიტაციული მიკროლინზირება უწოდეს. მიკრო იმიტომ, რომ მასში მცირე ზომის ობიექტები მონაწილეობენ. ჩვეულებრივი ლინზირების დროს შორეული ობიექტების ლინზირებას გალაქტიკები, კვაზარები და გალაქტიკათა გროვები ახდენენ.

ახლად აღმოჩენილ ვარსკვლავს ოფიციალურად MACS J1149+2223 Lensed Star-1-ი უწოდეს,

ამ შესწავლაში მყოფი ვარსკვლავი ფორმალურად დაასახელა MACS J1149 + 2223 Lensed Star-1-ს, ხოლო მეცნიერებმა, რომლებმაც ვარსკვლავი აღმოაჩინეს, მას იკაროსი უწოდეს, რომელიც ისე მიუახლოვდა მზეს, რომ მისი ცვილის ფრთები დადნა,  იკაროსი კი ზღვაში ჩავარდა და დაიხრჩო.

წყარო: Reuters

მასალა მოამზადა:  თამარ ტაბატაძემ

ახალგაზრდა ანალიტიკოსთა და მეცნიერთა დარბაზი ,,დოქტრინა“

 შავი ხვრელები ჩვენი გალაქტიკის ცენტრში მდებარეობენ. მკვლევარებმა განაცხადეს, რომ „ნასას“ ორბიტაზე მოძრავი ობსერვატორიის საშუალებით მათ „მილქი ვეის“ ცენტრში“ მდებარე სუპერმასიური შავი ხვრელის – Sagittarius A-ის მეზობლად ათეულობით შავი ხვრელი აღმოაჩინეს.  

შავ ხვრელებს, რომლებიც სხვადასხვა ზომის არიან, გრავიტაციის ისეთი ძალა აქვთ, რომ მათგან თავის დაღწევა შუქსაც კი არ შეუძლია. ამ დასკვნების მიხედვით, მეცნიერებმა დაადგინეს, რომ Sagittarius A-დან დაახლოებით  3 სინათლის წლის დაშორებით 10,000-მდე შავი ხვრელი მდებარეობს.

Sagittarius A, რომელიც მზეზე დაახლოებით 4 მილიონჯერ მასიურია, დედამიწისგან დაახლოებით 26,000 ათასი სინათლის წლის დაშორებით მდებარეობს. სინათლის წელი არის მანძილი, რომლის გავლასაც სინათლე ერთ წელს ანდომებს – 9.5 ტრილიონი კილომეტრი.

ახლად აღმოჩენილი შავი ხვრელები, რომლებიც ვარსკვლავების კოლაფსის შედეგად წარმოიქმნება, იშვიათია, რომლებმაც დაიჭირეს და შეიერთეს გამავალი ვარსკვლავი, რის შედეგადაც ბინარული ვარსკვლავი წარმოიქმნა.

შავი ხვრელების იზოლაციაში პოვნა ძნელია, მაგრამ მათი აღმოჩენა ბინარული ვარსკვლავის რენტგენის გამოსახულების საშუალებით ხდება.

„შავი ხვრელების წარმოქმნა გალაქტიკის ცენტრიდან შორსაა შესაძლებელი. ისინი ვარსკვლავებთან გრავიტაციულად მოქმედებენ და კარგავენ ენერგიას. ენერგიის დაკარგვის შემდეგ გალაქტიკის ცენტრში იძირებიან და სუპერმასიური შავი ხვრელის გრავიტაციის მიერ შთაინთქმებიან. სუპერმასიური შავი ხვრელები წარმოიქმნებიან გალაქტიკების ფორმირების შემდეგ და ისინი კოლოსალურ ზომას აღწევენ დიდი რაოდენობის გაზის, მტვრისა და ვარსკვლავების შთანთქმის შემდეგ. მეცნიერები აცხადებენ, რომ შავი ხვრელი გალაქტიკის ცენტრში თავიდანვე რომც არ წარმოიქმნას, იმდენად დიდი ზომის ხდება, რომ საბოლოოდ იქ ეფლობა.

წყარო: Reuters

მასალა მოამზადა:  თამარ ტაბატაძემ

ახალგაზრდა ანალიტიკოსთა და მეცნიერთა დარბაზი ,,დოქტრინა”

აერონავტიკისა და კოსმოსური კვლევის ეროვნული სააგენტო – ,,ნასა” 337 მილიონი დოლარის ღირებულების მისიის განხორციელებას იწყებს, რომლის ფარგლებში ახალ თანამგზავრს – Transiting Exoplanet Survey-ს (TESS) ორბიტაზე განათავსებს.
TESS-ი კოსმოსში კომპანია ,,SpaceX-ის” კოსმოსური ხომალდის Falcon 9-ის საშუალებით გადაიტანენ, რომელიც სტარტს 16 აპრილს ფლორიდაში მდებარე კაპე კანავერალის კონცხიდან აიღებს.
,,ნასა“ იმედოვნებს, რომ TESS-ი ათასობით ადრე უცნობ სამყაროს აღმოაჩენს. მეცნიერებო მიიჩნევენ, რომ ზოგიერთ ასეთ სამყაროში კლდოვანი ზედაპირებს ან ოკეანეები არსებობს და ისინი სიცოცხლის ევოლუციის ყველაზე პერსპექტიულ კანდიდატებად განიხილებიან.
ახალი კვლევა დაახლოებით 60 დღეს გაგრძელდება.
,,ნასას“ მიზანია TESS-მა გააგრძელოს წინამორბედის, კოსმოსური ტელესკოპის Kepler-ის მიერ განხორციელებული სამუშაო, რომლის მეშვეობით ეგზოპლანეტებზე დაკვირვება 2009 წლიდან მიმდინარეობს. მისია Kepler-ის ამოცანა დედამიწის მსგავსი პლანეტების აღმოჩენაა, რომლებზეც სიცოცხლის არსებობა არის შესაძლებელი. მისიის ფარგლებში სულ 1000 ეგზოპლანეტა იქნა შესწავლილი.

წყარო: Reuters

მასალა მოამზადა: თამარ ტაბატაძემ

ახალგაზრდა ანალიტიკოსთა და მეცნიერთა დარბაზი ,,დოქტრინა”

 2014 წლის ნოემბერში ტელესკოპებმა მსოფლიოს მასშტაბით სიგნალი აღმოაჩინეს – 300-მილიონი სინათლის წლით დაშორებულმა შავმა ხვრელმა ვარსკვლავი დაიჭირა და ნაწილებად დაშალა.

ამ მოვლენის შემდეგ რადიოსიგნალების ანალიზმა გამოავლინა მჭიდრო კავშირი შავი ხვრელის ,,კვების” მაჩვენებელსა და მისგან გამოყოფილი ელექტრომაგნიტური ენერგიის ჭავლებს შორის.

შავი ხვრელები სამყაროში ყველაზე ძლიერი ძალებია, მაგრამ ჩვენ შედარებით ცოტა რამ ვიცით მათზე. შავი ხვრელის დანახვაც კი შეუძლებელია იმიტომ, რომ ძლიერი გრავიტაცია მისი ცენტრისკენ მიაქანებს მთლიან სინათლეს. თუმცა, მეცნიერებს შეუძლიათ დაინახონ მისი ძლიერი გრავიტაციის ეფექტები მის გარშემო არსებულ ვარსკვლავებსა და გაზებზე.

რამდენიმე შავი ხვრელი ელექტრომაგნიტურ ენერგიას რელატივისტული ჭავლების სახით გამოყოფს – რადიაციისა და ნაწილაკების ნაკადები, რომელიც სინათლის სიჩქარით აქტიური, ან კვების პროცესში მყოფი შავი ხვრელიდან გამოიყოფა.

ჩვენ არ ვიცით, რა აძლევს ძალას ამ ჭავლებს – თუმცა, 2014 წლის მოვლენიდან 13 დღის შემდეგ აღმოჩენილი რადიოექო შესაძლოა ამ კითხვაზე პასუხს სცემდეს.  MIT-ისა და ჯონს ჰოპკინსის მეცნიერები აცხადებენ, რომ მათ გამოავლინეს მტკიცებულება, რომ ეს ჭავლი შავი ხვრელიდან გამოიყოფა, როცა ის ვარსკვლავს შთანთქავს.

,,შავი ხვრელი კვების მაჩვენებელი აკონტროლებს იმ ჭავლის ძალას, რომელსაც იგი წარმოქმნის,” – აცხადებენ მეცნიერები.

,,კარგად ,,გამოკვებილი” შავი ხვრელი ძლიერ ჭავლს წარმოქმნის, ნაკლებად ნაკვები – სუსტს. ეს არის პირველი შემთხვევა, როდესაც ვნახეთ, რომ ჭავლი სუპერ მასიური შავი ხვრელის კვებით კონტროლდება.”

მოქცევის განადგურების მოვლენა ხდება მაშინ, როცა ვარსკვლავი შავი ხვრელის მოვლენის ჰორიზონტს ანუ დაუბრუნებლობის წერტილს უახლოვდება. შავი ხვრელის მოქცევის ძალა ვარსკვლავზე ზეგავლენას ახდენს. შავი ხვრელის გრავიტაცია ზოგჯერ შეიძლება საკმარისად ძლიერი იყოს იმისათვის, რათა ვარსკვლავს გამოაცალოს გაზის გარეფენები და თავის გარშემო თანდათან წარმოქმნას და გაზარდოს დისკი, რომელსაც აკრეციის დისკს უწოდებენ. აკრეციის დისკიდან გაზი შავ ხვრელში სპირალურად მიემართება, რა დროსაც ის ძალიან მაღალ ტემპერატურაზე ცხელდება და ყველა მიმართულებით გამოყოფს რენტგენულ გამოსხივებას, რომელსაც NASA-ს ტელესკოპები ადვილად ზომავენ. ამ ინფორმაციას ასტრონომები შავი ხვრელის მახასიათებელთა უკეთ შესასწავლად იყენებენ.

ეს ყველაფერი მეცნიერებისთვის ცნობილია. ცნობილია ისიც, რომ რადიოტალღები რეალური ენერგეტიკული ელექტრონებიდან მოდის, რომლებიც მაგნიტურ ველში მოძრაობენ. თუმცა, ჯერ კიდევ კამათობენ იმის შესახებ, საიდან ჩნდებიან რეალური ენერგეტიკული ელექტრონები.

MIT-ისა და ჯონს ჰოპკინსის მეცნიერებმა აღმოაჩინეს, რომ რენტგენული და რადიო გამოსხივების მონაცემები ძალიან ჰგავდნენ ერთმანეთს.

რყევები, რომელიც რენტგენულ მონაცემებში მოხდა, კვლავ გამოჩნდა 13 დღის შემდეგ რადიოტალღის მონაცემებში. რადიოტალღების გამომყოფი რეგიონი, რომელიც მზეზე დაახლოებით  400,000-ჯერ დიდი ზომისაა, გაცილებით დიდია რენტგენული გამოსხივების გამომყოფ რეგიონზე, რომელიც მზეზე მხოლოდ 25-ჯერ დიდი ზომისაა.

,,ერთადერთი გზა, რითაც შესაძლოა შეწყვილება მოხდეს ისაა, რომ არსებობდეს ფიზიკური პროცესი, რომელიც რენტგენული გამოსხივების გამომყოფ რეგიონს რადიო ტალღების წარმომშობ რეგიონთან აკავშირებს.

,,ის, რომ ასე ხდება, დამთხვევა არაა. რენტგენული გამოსხივების წარმომქმნელ პატარა რეგიონსა და რადიო ტალღების წარმომქმნელ დიდ რეგიონს შორის არსებობობს მიზეზობრივი კავშირი.”

მეცნიერების აზრით, ეს შედეგები მიანიშნებს ჭავლზე, რომელიც შავი ხველიდან მაშინ გამოეყო, როცა მან გამოკვება დაიწყო. თუმცა, იმის გამო, რომ ჭავლი შავ ხვრელთან ძალიან ახლოსაა, რადიოტალღები სხვა ელექტრონებმა შეიწოვა და გამოყოფა მოშორებით დაიწყო. ამით აიხსნება დროში აცდენა.

ვიცით, რომ შავი ხვრელები გალაქტიკურ ევოლუციას ახდენენ. თუ ეს ახალი კვლევა ჭეშმარიტებას შეიცავს,  და შავი ხვრელების ჭავლები იმ მასალის პროპორციულია, რომელსაც შავი ხვრელები შთანთქავენ, ამან შესაძლოა გალაქტიკის ევოლუციის პროცესს ნათელი მოფინოს.

წყარო: ttps://www.sciencealert.com

მასალა მოამზადა:  თამარ ტაბატაძემ

ახალგაზრდა ანალიტიკოსთა და მეცნიერთა დარბაზი ,,დოქტრინა“