ისტორია

როგორც წყაროებიდან ირკვევა, წერილობითი აფხაზური ლიტერატურა გამოჩნდა XX საუკუნის დასაწყისში, თუმცა აფხაზური ზეპირსიტყვიერების ტრადიცია საკმაოდ მდიდარია. აფხაზები სხვა კავკასიელ ხალხებთან (მაგალითად, ოსებთან) ერთად ინაწილებენ ნართულ ეპოსს – ზღაპართა სერიებს მითიურ გმირებზე. ეს ნაწარმოები ასევე მოიცავს ყაჩაღთა და მონადირეთა სიმღერებს, სატირულ სიმღერებს, სიმღერებს კავკასიურ ომებზე და სხვადასხვა რიტუალურ სიმღერას.

მკვლევართა ერთი ნაწილი აფხაზური მხატვრული ლიტერატურის ისტორიის დასაწყისად 1912 წელს მიიჩნევს, როცა თბილისში აფხაზურ ენაზე გამოიცა დიმიტრი გულიასპირველი 38-გვერდიანი პოეტური კრებული ,,ლექსები და შაირები”. თუმცა, ამ კრებულში შესული ლექსებიდან ერთ ნაწილს დაწერის თარიღად 1906, 1907, 1909, 1910 და 1911 წლები აქვს მითითებული, რაც საფუძველს იძლევა, რომ აფხაზური მხატვრული ლიტერატურის შექმნის თარიღად 1906 წელი დადგინდეს, ხოლო აფხაზური ლიტერატურის საძირკვლის ჩამყრელად დიმიტრი გულია იქნეს მიჩნეული.

პირველი ეროვნებით აფხაზი მწერალი იყო აფხაზეთის უკანასკნელი მთავრის ვაჟი, პოეტი, დრამატურგი, პუბლიცისტი და საზოგადო მოღვაწე, ქართველ თერგდალეულთა თანამოაზრე გიორგი შარვაშიძე, რომელიც უპირატესად წერდა ქართულად.

პირველი გაზეთი აფხაზეთში, სახელად ,,აფხაზეთი”, რედაქტირებული დიმიტრი გულიას მიერ, გამოჩნდა 1917 წელს, როცა აფხაზეთი საქართველოს დამოუკიდებელი რესპუბლიკის ნაწილი იყო. ის ჩანაცვლდა ,,აფსნი ყაფშის” (ნიშნავს ,,წითელ აფხაზეთს”) მიერ მას შემდეგ, რაც საბჭოთა მმართველობა გამოცხადდა ქვეყანაში. შემდეგ ათწლეულებში გამოჩნდა რამდენიმე ახალი ნამუშევარი, მათ შორის დიმიტრი გულიას ნოველა ,,უცხო ცების ქვეშ” (1919). სხვა მწერლები იყვნენ სამსონ ჭანბა (,,მუჰაჯირები და რამდენიმე სხვა თამაშობა”), ივა კოღონია (აფხაზური პოემები, 1924) და მუშნი აჰაშბა.

ტრადიციულმა აფხაზურმა ზეპირსიტყვიერ-პოეტურმა მოთხრობამ უზარმაზარი როლი ითამაში აფხაზური ლიტერატურული ენის ფორმირებასა და ევოლუციაში. ამაში წვლილი შეიტანეს აფხაზმა მწერლებმა, პოეტებმა და დრამატურგებმა.

განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია ნართების ეპოსი – აფხაზეთში დღესაც ცხოვრობენ მთქმელები, რომლებიც მღერიან სიმღერას ნართებზე.  მათი თქმულებები ნართებზე მხოლოდ 1930-იან წლებში გახდა ცნობილი. პირველად საბჭოთა პერიოდში გამოიცა სხვადასხვა ერის ნართების შეკრებილი ტექსტები ორიგინალურ ენაზე და რუსული თარგმანი. ნართული ეპოსი თარგმნილია გერმანულ, ფრანგულ, ინგლისურ ენებზე.

გთავაზობთ ერთ-ერთ მათგანს:

შორეულ წარსულში ცხოვრობდნენ ვაჟკაცობით გამორჩეული ნართები – ერთი დედის – სათანეი-გვაშას ნაშობი 99 ძმა!
ნართების საქმე თარეში და ნადირობა იყო. მათი ძლევა არავის შეეძლო, რამაც დროთა განმავლობაში ისინი გაათავხედა. ძმებს აღარ ეგონათ, სადმე მათი მჯობნი ვინმე თუ იქნებოდა. ნართებს არც ღმერთის სწამდათ, არც მეფე ჰყავდათ და არც ბატონი. ისინი ერთ სოფელში ცხოვრობდნენ. უსახელოდ ცხოვრებას სიკვდილი ერჩიათ, სიკვდილისა კი არ ეშინოდათ. ნართების სახელს უკავშირდება უამრავი ტკბილსასმენი სიმღერა. მათვე გამოიგონეს სალამურის მსგავსი მუსიკალური საკრავი აჭარპინი.
ნართების საომარი იარაღი მშვილდ-ისარი და ხმალი იყო. უებრო მსროლელნი ისარს გაფრენილ ჩიტს შიგ თვალში არტყამდნენ, ხმალდახმალ ბრძოლაში კი ბადალი არ ჰყავდათ.
ნართები თავს დაჰფოფინებდნენ ერთადერთ დას, მზეთუნახავ გუნდას, რომელსაც ბროლის კოშკში აცხოვრობდნენ. ძმები გუნდას ნანადირევის ძვლის ტვინით კვებავდნენ.

სასრიყვას დაბადება
99 ნართ ძმას შეემატა ნაბოლარა სასრიყვა. იგი სასწაულებრივად მოევლინა ამ ქვეყანას:
ნართების ულამაზეს დედას, უბერებელ სათანეი-გვაშას მშვენიერება და სინორჩე არც მრავალი შვილის გაჩენის შემდგომ დაუკარგავს. ერთხელაც მდინარე ყუბანთან მივიდა. მდინარის გაღმა ახოვანი მწყემსი ზართიჟვი აძოვებდა ცხვარ-ძროხას. სათანეიმ გაიხადა ტანთ, ზართიჟვმა ვერ მოსწყვიტა თვალი მის შიშველ, მომხიბვლელ სხეულს და ვნება აღეძრა. სათანეის დაუფლება განიზრახა და მდინარის გადმოლახვა სცადა, მაგრამ იგი ისე ადიდებულიყო, ვერაფერს გახდა. მაშინ ზართიჟვმა სათანეი-გვაშას გამოსძახა, თესლს ვერ ვიმაგრებ და დაუხვდიო. შიშველი სათანეი-გვაშაც განემზადა, ზართიჟვმაც აღარ დააყოვნა და თავისი «ისარი» ქალისკენ გამოსტყორცნა, მაგრამ ააცდინა და დიდ ლოდს მოახვედრა. ლოდი დაორსულდა. სათანეი-გვაშამ ეს ლოდი წელზე მიიმაგრა, ჩაიცვა და შინისკენ გამოსწია. ცხრა თვის თავზე ქალი მჭედელ აინართან მივიდა და სთხოვა, დახმარებოდა ლოდიდან ბავშვის გაჩენაში. როცა ქვიდან ბიჭუნა იბადებოდა, ძირს დავარდნამდე აინარმა შემოავლო მუხლებზე მარწუხები და მდუღარე ფოლადით სავსე ქვაბში ჩააყურყუმელავა. ასე გამოიწრთო ჩვილი, რომელსაც ,,დედამ” სასრიყვა დაარქვა. ამგვარად ნაწრთობი სასრიყვა ფოლადივით მტკიცე გამოდგა, ვერანაირი იარაღი ვერ ჯაბნიდა. მხოლოდ მარჯვენა მუხლი ჰქონდა სუსტი. მჭედელ აინარს ხომ წრთობისას იგი ამ მუხლზე შემოჭერილი მარწუხით ეჭირა და გამოუწრთობი დარჩა.
სასრიყვა ტანბრგე, მოხდენილი და მძლავრი ვაჟკაცი დადგა. მან ძმათაგან პირველმა გახედნა რაში, სახელად ბზოუ, რომელსაც ადამიანის ენა ესმოდა.

როგორ გადაარჩინა სასრიყვამ ნართები
ნართები არ სცნობდნენ სასრიყვას თავიანთ ძმად და დაცინვით მწყემსის ბიჭსა და უჯიშოს ეძახდნენ. როცა სადმე მიდიოდნენ, სასრიყვა თან არ მიჰყავდათ. სასრიყვას სწყინდა ნართების ქცევა, მაგრამ მაინც უყვარდა ისინი, ხშირად ფარულად გაედევნებოდა და როცა ძმებს რამე ხიფათი შეემთხვეოდათ, ასევე ფარულად დაიხსნიდა ხოლმე განსაცდელისგან.
ერთხელ ნართები სათარეშოდ წავიდნენ და სასრიყვა არ წაიყოლეს. სათანეი-გვაშა მათმა საქციელმა გააბრაზა და შვილები ასე დაწყევლა:
– რაკი უმცროსი ძმა არ გაიყოლეთ, დაე, ისეთ დღეში ჩაცვენილიყოთ, თავს ვერ შველოდეთ და სასრიყვას გარდა მხსნელი არ გამოგჩენოდეთ.
წყევლა ახდა: არნახული თქეში დაიწყო, მერე საშინელი ქარიშხალი ამოვარდა, ბოლოს კი მუშტისტოლა სეტყვა და თოვა წამოვიდა. ისე ყინავდა, ქვებს ჭახჭახი გაუდიოდა. ნართებს ავდარმა ტრამალზე მოუსწრო, ახლოს თავშესაფარი არსად ჩანდა. თოშმა ძმები ისე მიაკრა ერთიმეორეს, ერთი დიდი ქუდი დაეხურებოდათ. გადარჩენის იმედი გადაეწურათ და… სასრიყვაც გამოჩნდა. მას ძმები შეებრალა. გამართა მშვილდ-ისარი, მოზიდა და დიდხანს, დიდხანს უმიზნებდა. ბოლოს ისარი ელვისებრ გაიჭრა, უდიდეს ვარსკვლავს შიგ გულში მოხვდა და ძირს ჩამოაგდო. გათოშილი ნართები უმალვე მიეფიცხნენ ცხელ ვარსკვლავს და ძვლები გაითბეს. სასრიყვამ ნართებს უთხრა, ეს ვარსკვლავი ცოტას გიშველით, მე კი წავალ და ცეცხლს ვიშოვიო. შეჯდა ბზოუზე და გააქროლა.
სასრიყვამ ერთ მინდორზე კვამლი შენიშნა და იქით გაემართა. ახლოს მისულმა ნახა, რომ დევს ცეცხლი დაენთო, ირგვლივ ვეება ტორები შემოეხვია და გულიანად ეძინა. სასრიყვა და ბზოუ აფრინდნენ, დევს ცალ ყურში შეუძვრნენ, მეორე ყურიდან გამოძვრნენ და ცეცხლთან გაჩნდნენ. ჭაბუკმა ერთი ვეება მუგუზალი აიტაცა და უკან იმავე გზით გამოეშურნენ. დევს ისე ღრმად ეძინა, არაფერი გაუგია. ერთი კი შეიშმუშნა, ყურისკენ ტორი წაიღო, მაგრამ ამასობაში სასრიყვასა და ბზოუს უკვე სამშვიდობოს გაეღწიათ. ნართებს მაშინ მიუსწრეს, როცა ციდან ჩამოგდებული ვარსკვლავი უკვე ინავლებოდა და ძმებს კვლავ გაყინვა ემუქრებოდათ. სასრიყვამ ძმებს მუგუზალი დაანახვა. ისინიც მაშინვე დაფაცურდნენ. ასწლოვან ხეებს უზარმაზარი ტოტები ჩამოჰგლიჯეს და ისეთი ცეცხლი ააგუზგუზეს, მისი ალისფერი ენები ცას სწვდებოდა. ასე გადაარჩინა სასრიყვამ დაღუპვას უმადური ნართები.

მჯობნის მჯობნი არ დაილევაო
ამპარტავნობის სენი სასრიყვასაც შეეყარა. ერთხელაც დედას შეუჩნდა, მითხარი, ჩემზე უკეთესი ვაჟკაცი თუ არსებობსო. სათანეი-გვაშამ უთხრა:
– არათუ შენი მომრევი, იმისთანა ვაჟკაცებიც არსებობენ, კაცადაც არ ჩაგაგდებენ. მჯობნის მჯობნი არ დაილევაო.
სასრიყვამ დედას გამოუცხადა, მივდივარ და სანამ ჩემს მომრევ ვაჟკაცს არ ვიპოვი, არ დავბრუნდებიო. სათანეი-გვაშამ ბევრი უშალა, მაგრამ ჭაბუკი მაინც გაემგზავრა. კარგა ხანს იარა და ერთი ცალხელა კაცი შენიშნა, რომელსაც სხეულის ნახევარი გახმობოდა. მიწას ცალი ხელით ხნავდა. სასრიყვა თავს წაადგა და მიესალმა. მხვნელმა არ უპასუხა. სასრიყვამ ითაკილა, ხმალი იშიშვლა და შეუტია. კაცმა საღი ხელი სტაცა სასრიყვას და რაშიანად ვეება ბელტის ქვეშ შეჩურთა. ბევრი იწვალა სასრიყვამ თავის გასათავისუფლებლად, მაგრამ ბელტს ძვრაც ვერ უყო.
შუადღისას მხვნელს ცოლმა სადილი მოუტანა დიდი გობით. კაცმა ისადილა, სასრიყვა და მისი რაში ბელტის ქვემოდან გამოათრია, ცოლს გობზე დაუგდო და უთხრა, _ შინ ბავშვებს მიუყვანე, ცოტას მაინც გაერთობიანო. ქალმა გობი თავზე შემოიდგა და წავიდა.
გზად ქალი დასასვენებლად შეჩერდა, გობი ძირს დადო, თვითონ კი დაიძინა. სასრიყვამ ძლივს გადმოახტუნა რაში გობიდან და მოკურცხლა. დარწმუნდა, რომ დედამ მართალი უთხრა: ამქვეყნად მჯობნის მჯობნი არ დაილევა.

როგორ მოიტაცეს გუნდა
ნართების მზეთუნახავი დის ხელის სათხოვნელად მრავალი ვაჟკაცი მოდიოდა. გუნდა მათ საჭიდაოდ იწვევდა იმ პირობით, რომ თუ სასიძო მოერეოდა, ცოლად მისთხოვდებოდა. გუნდას ჭიდაობაში ვერავინ სჯობნიდა. დამარცხებულ ვაჟებს ქალი ყურის ბიბილოს აჭრიდა და ღობის სარზე აცვამდა. ასე დაამარცხა გუნდამ 99 სასიძო. მეასედ ჭაბუკი ხვაჟვარფისი (შქერჭაბუკი) მოვიდა და გუნდამაც თავისი პირობა წაუყენა.
შეიბნენ ვაჟი და ქალი. მიწამ ზანზარი დაიწყო. ბოლოს ხვაჟვარფისმა მზეთუნახავს აჯობა, დანიშნა და შინ დაბრუნდა.
გუნდას მშვენიერების ამბავი დევგმირმა ნარჯხიოუმაც გაიგო. მანაც გადაწყვიტა გუნდას ცოლად შერთვა. ერთ დღეს ნართები შინ იყვნენ და ბურთაობდნენ, სასრიყვა კი სანადიროდ წასულიყო. ნარჯხიოუმ რაში ეზოში შეაგელვა.
სტუმარმა ნართებს გამოუცხადა, გუნდა ცოლად უნდა გამატანოთო. ნართებმა აუწყეს, გუნდა ხვაჟვარფისის დაწინდულია და პირს ვერ გავუტეხთო. ნარჯხიოუ გაბრაზდა, _ ეს რა მათხოვრებთან მქონია საქმე, დამაცადეთ, რა დღეში ჩაგყაროთო. ნართებს ეწყინათ სტუმრის ნათქვამი და ჩუმად მოილაპარაკეს, მზაკვრულად გასწორებოდნენ მომხდურს.
არნახული სუფრა გაუშალეს ვითომ სასიძოს. დაუპატიჟებელი სტუმრის თავიდან მოსაშორებლად ღვინოსა და ხორცის ნახარშში შხამი შეურიეს. და როცა შხამიანი ღვინით სავსე თასი მიართვეს, ნარჯხიოუ მიხვდა, სასმელი სანდო რომ არ იყო. ნართებს შესთავაზა, – მამათქვენის ასაკს პატივი ვცეთ, ჯერ მან დალიოსო. რაღას იზამდნენ მასპინძლები, მიართვეს უსინათლო მამას საბედისწერო თასი. მანაც ადღეგრძელა სტუმარი, ღვინო მოსვა და… მაშინვე სული განუტევა. ნართებმა ისევ შესთავაზეს ღვინო სტუმარს. მან კი, ახლა თქვენმა უფროსმა ძმამ, სითმა დალიოს, ჩემზე უფროსიაო. სითმა უარი ვერ შეჰკადრა და გველისშხამგარეული ღვინო დალია. ისიც მამის კვალს გაჰყვა…
ამის შემდეგ ნარჯხიოუმ აიღო თასი, ნართებმა ღვინო დაუსხეს. სტუმარმა ეშმაკობა იხმარა. ჯერ ხშირი წვერი ჩაიჩურთა პირში და შემდეგ ღვინის სმას შეუდგა. როცა თასი დაცალა, ნარჯხიოუმ წვერი ჩამოიბერტყა, რომელსაც უხვად გამოჰყვა საწამლავი და ნარჯხიოუსაც არაფერი დამართნია, შემდეგ კი მასპინძლებს ისევ მოსთხოვა, _ თქვენი ულამაზესი და გამატანეთო.
– შენთან დამოყვრება ჩვენთვის დიდი პატივია, მაგრამ გუნდა უკვე დანიშნულია ხვაჟვარფისზე. უარს ვეღარ შევკადრებთ ორი მიზეზის გამო: ჯერ ერთი, სიტყვის გატეხა საკადრისი არ არის და, მეორე, ხვაჟვარფისი რომ გაიგებს, გუნდა შენ მოგათხოვეთ, შავ დღეს დაგვაყრის ჩვენცა და შენცო, _ მიუგეს ნართებმა.
– ხვაჟვარფისისა არ მეშინია. ვაჟკაცი კია, მაგრამ არც მე გახლავართ ნაკლები, თქვენი და მიმყავს და თუ ვაჟკაცები ხართ, წინ დამიდექითო!
სტუმარმა ნართებს გონს მოსვლა არ აცადა, გუნდას კოშკში შეიჭრა, ქალი ძალით გამოიყვანა, რაშზე შეაგდო და გაქუსლა. ნართებმა ვერაფრით შეაკავეს, თუმცა კი უკან დაედევნენ.
სამ დღე-ღამეს მისდევდნენ ნარჯხიოუს, მაგრამ ვერ დაეწივნენ. ძმებმა ნაბოლარა ძმას მუსას, რომელსაც უძლიერესი ხმა ჰქონდა, დაავალეს, ყვირილით ემცნო ხვაჟვარფისისთვის, რომ ნარჯხიოუმ საცოლე მოსტაცა. მუსამაც პირი ხვაჟვარფისის საცხოვრისისკენ იბრუნა და მთელი ხმით გასძახა:
–  ხვაჟვარფის, გუნდა ნარჯხიოუმ გაიტაცა და უნდა უშველო!
სასიძომ გაიგონა და გაქანდა იქით, საიდანაც ხმა მოესმა. ხვაჟვარფისი ნარჯხიოუსა და გუნდას წამოეწია და მოძალადეს შორიდან შესძახა:
– გუნდას საქმრო ხვაჟვარფისი ვარ. შენ შემარცხვინე. იცოდე, ცოცხალი ვერ გადამირჩები. თუ ვაჟკაცი ხარ, დამიდექიო!
–  მობრძანდი, მეც აქ გელოდებიო! _ გასძახა ნარჯხიოუმ.
მეტოქეები ერთმანეთის პირისპირ დადგნენ, მაგრამ არც ერთი არ ისროდა. ნარჯხიოუმ ხვაჟვარფისს უთხრა:
–  შენ მდევარი ხარ, პირველი სროლის უფლება შენია!
-არა, შენ ქალი გახლავს! მესროლე, ნუ აყოვნებ! _ მიუგო ხვაჟვარფისმა.
ასე იწვევდნენ ერთიმეორეს. ბოლოს პირველმა ხვაჟვარფისმა ისროლა. ერთმანეთის ნატყორცნ ისრებს ვაჟკაცები მარჯვენა ხელის ნეკით იჭერდნენ. ბოლოს ნარჯხიოუს ნასროლი ისარი ხვაჟვარფისს თავში მოხვდა და ქალა შუაზე გადაუპო. მან გადახსნილი ნაწილები ხელით შეაერთა და ნარჯხიოუს სთხოვა, _ წავალ მჭედელ აინართან, თავს გავამთელებინებ და მოვბრუნდებიო. მეტოქე დაეთანხმა, _ მეც ბარძაყში ვარ დაჭრილი და მანამდე ზედ რამეს შემოვიჭერო.
ხვაჟვარფისი რაშით აინართან გაქანდა. მჭედელმა თავზე სპილენძის სალტე შემოარტყა. ჭაბუკი ბრძოლის ველს დაუბრუნდა, სადაც ნარჯხიოუ ელოდა. განაგრძეს ორთაბრძოლა. ისრები რომ შემოელიათ, ახლა შუბები სტყორცნეს ერთმანეთს. ბოლოს ნარჯხიოუმ ხვაჟვარფისს შუბი თავში მოარტყა და სასიკვდილოდ დაჭრა. ნარჯხიოუმ მომაკვდავი მეტოქე მიატოვა და გუნდა წაიყვანა. უღელტეხილს რომ მიადგნენ, ნარჯხიოუს სათანეი-გვაშას წყევლამ უწია. მან თავისი ასულის გამტაცებელი დაწყევლა:
– ნარჯხიოუ, ქვად ქცეულიყო და ჰაერში გამოკიდებულიყო შენს რაშთან ერთად. დროთა განმავლობაში მიწისკენ დაშვებულიყოთ და როცა შენი რაშის მუცელი მიწამდე ჩამოეშვება, მეორედ მოსვლა მომხდარიყოს!
გუნდას კი უსურვა:
– ფუტკრების მფარველ ღვთაებად ქცეულიყო და სარგებელი მოგეტანოს ხალხისთვის!
დედის ნათქვამი ახდა: რაშზე ამხედრებული გაქვავებული ნარჯხიოუ ახლაც ჰაერში ჰკიდია, ხოლო გუნდას ანანა-გუნდა ეწოდა, მაღალ მთებში ბინადრობს და ფუტკრებს მფარველობს.

სასრიყვას სიკვდილი
ნართებს ერთი სასწაულებრივი ქვევრი ჰქონდათ, რომელსაც ვეძამაკეტს ეძახდნენ. ამ ქვევრიდან რამდენი ღვინოც უნდა ამოგეკლო, მაინც სავსე რჩებოდა. ქვევრი ნართებს შველოდა იმის გარკვევაშიც, ვინ უფრო დიდი ვაჟკაცობა ჩაიდინა. საამისოდ გმირობის ჩამდენნი დგებოდნენ ქვევრის თავზე და ჰყვებოდნენ თავიანთი გმირობის ამბებს. ვისაც ყველაზე დიდი ვაჟკაცობა გამოეჩინა, იმის მონათხრობზე ღვინო ქვევრში დუღილს იწყებდა და ამით ირკვეოდა, ვინ ვის სჯობდა.
სასრიყვას დავაჟკაცების შემდეგ ვეძამაკეტის ღვინო მხოლოდ მის მონაყოლზე დუღდებოდა, რაც ნართებს ძალიან სწყინდათ, რადგან შურდათ სასრიყვასი. ბოლოს ძმებმა იმდენად შეიძულეს სასრიყვა, რომ მისი დაღუპვა განიზრახეს, მაგრამ რაკი იცოდნენ, რომ მასთან პირისპირ შებმით ვერაფერს გახდებოდნენ, ვერაგობის გზა აირჩიეს. ერთი ბოროტი დედაბრისაგან შეიტყვეს, რომ როცა მჭედელმა აინარმა ახალდაბადებული სასრიყვა მდუღარე ფოლადში ჩასვა, მარჯვენა მუხლი გამოუწრთობი დარჩა, რადგან აინარს ბავშვი ამ მუხლზე შემოჭერილი მარწუხით ეჭირა.
დედაბრის რჩევით, ნართებმა უთხრეს სასრიყვას, – რაკი თავი ყველაზე მძლავრ ვაჟკაცად მოგაქვს, მოდი, გამოვცადოთ, მართალია ეს თუ არაო. მათ სასრიყვა ერთი მაღალი მთის ძირას დააყენეს, თვითონ მწვერვალზე ავიდნენ და იქიდან უზარმაზარი ლოდი დააგორეს. სასრიყვას ის ლოდი ფეხით უნდა გაეჩერებინა. ჭაბუკმა მგორავ ლოდს მარცხენა ფეხი დაუხვედრა და დაამსხვრია. ნართებმა ახლა მეორე ვეებერთელა ლოდი დააგორეს და სასრიყვას დაუძახეს, –  თუ ვაჟკაცი ხარ, მარჯვენა ფეხით გააჩერეო. სასრიყვამ მართლაც დაუხვედრა ლოდს მარჯვენა ფეხი. ლოდმა მას გამოუწრთობი ფეხი მოსწყვიტა. სასრიყვას ბარძაყიდან სისხლი წასკდა და უმწეოდ დავარდა ძირს. გმირი სისხლისგან იცლებოდა, მშველელი კი არსად ჩანდა.
ეს ამბავი ელვის უსწრაფესად გავრცელდა. ამის გამგონე ტყიურნი სასრიყვასკენ დაიძრნენ. ზოგი მათგანი გულით თანაუგრძნობდა ვაჟკაცს, რომელიც მათ ლოცავდა. ზოგი კი გახარებული იყო მისი მარცხით და მათ სასიკვდილოდ განწირული სასრიყვა წყევლიდა. ამიტომაა, რომ ძერა და ყორანი დაწყევლილნი არიან, ხოლო მგელი და მტრედი – დალოცვილნიო, ფიქრობდნენ აფხაზთა წინაპრები…

ანალიტიკოსთა და მეცნიერთა დარბაზი ,,დოქტრინა”